به نام خدا

همانطور که در بخش پیش گفتیم ، شعر فارسی بطور کلی مبتنی بر کمیت ( کوتاه و بلندی ) هجاهاست و گفتیم که شش نوع هجا ( مجموعه ی مصومت و صامت ) در زبان فارسی وجود دارد که فقط سه نوع آن مستعمل است که به آن ها هجای عروضی می گویند . همچنین در باب املای عروضی یا آوا نویسی نیز نکاتی را آموختیم .

در این بخش ( بخش چهارم ) در مورد فایده ی املای عروضی  ، تقطیع و بخش کردن یا تقسیم به هجا مطالبی را بعرض می رسانم .

فایده ی املای عروضی

هرگاه در تعیین بلند یا کوتاه بودن هجا ، تردیدی وجود داشته باشد ، فورا آن را به خط عروضی می نویسیم . اگر هجا دارای سه واک یا حرف عروضی گردید ، بلند و اگر دارای دو واک یا حرف عروضی شد کوتاه است .

املای عروضی زبان گویای حقایق عروضی است . مثلا با نوشتن واج ” ن ” بعد از مصوت بلند مشاهده می شود که به اندازه ی یک مصوت از امتداد بلند مصوت قبل از نون کاسته شده است ( زیرا هجای بلند همواره سه واکی است ) .

اینک مصراعی را با خط عروضی ( یعنی با همه ی صامت ها و مصوت های مصرع ) آوانویسی می کنیم تا کمیت هجاها به دقت تعیین گردد :

توانا بود هر که دانا بود

vad   bo   naa   daa   ke   har   vad   bo   naa   vaa   ta

ل    —     —       ل     —     —      ل     —      —      ل      —

تذکر

در املای عروضی از الفبای فارسی هم می توان استفاده کرد منتها باید دقت داشت که حرکات ، یعنی مصوت های کوتاه نیز در خط منعکس شود . در املای عروضی با خط فارسی باید برسر مصوت های بلند علامت ” مــَــد ” گذاشته شود یا از الف کوتاه و ضمه استفاده شود ( مانند حرکت های کلمات در قرآن ) تا قانون سه واکی بودن هجای بلند حفظ شود . اینک مصراع فوق را با خط فارسی آوا نویسی می کنیم : ( بدلیل عدم وجود حرکات در نوشتن بعضی مطالب در این مکان ، اجبارا به همان زبان لاتین بسنده می کنیم )

vad   bo   naa   daa   ke   har   vad   bo   naa   vaa   ta

ل    —     —       ل     —     —      ل     —      —      ل      —

تقطیع

تقطیع در لغت ، به معنای قطعه قطعه کردن است و آن مصدر باب تفعیل است از ریشه ی قــــَطــَــع ( = برید ) و در اصطلاح عروض قطعه قطعه کردن شعر است به هجاهای کوتاه و بلند .

مصراع اول بیت زیر به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم یا به اصطلاح تقطیع می کنیم :

پری رویی ، پری بگذار ، ماهی         به زیر مقنعه صاحب کلاهی  ” خسروشیرین نظامی ”

hii    maa    r (o)    zaa    bog     rii    pa   ?ii     ruu   rii   pa

ل   —    —      —     ل     —      —      —         ل     —     —

برای آنکه از صحت تقطیع خود مطمئن شویم ، مصراع را به املای عروضی نیز نوشتیم و ملاحظه کردید که همه جا معادل هجای کوتاه ، دو واک و معادل هجای بلند ، سه واک آمده است .

بدین ترتیب تقطیع در مرحله ی اول قطعه قطعه کردن شعر به هجاهای کوتاه و بلند است و در مرحله ی دوم ( که در بخش بعدی بعرض می رسد ) تقسیم کردن یا منطبق کردن آن به قوالب عروضی ( ارکان ) است .(۱)

براثر ممارست و تمرین ، تقطیع کم کم سماعی می شود و ذهن ورزیده به محض شنیدن شعر آن را به ارکان تبدیل می کند .

بخش کردن یا تقسیم به هجا

درتقطیع شعر به هجاها ، کل کلمات مصراع در رابطه با یکدیگر در نظر گرفته می شود نه تک تک کلمات به صورت مجرد . مثلا در تقطیع این مصراع حافظ :

” خوش آمد گل وزان خوشتر نباشد ”  می گوییم :

خو   شا     مــًَــد    گل    وَ   زان    خوش    تـــَـــر   نَ    باا     شـــَـــد

ل   —     —    —     ل     —     —     —      ل    —     —

نه آنکه :

خوش     ءآ     مــَــد      گل    ….

—       —     —       —

چنانکه ملاحظه می شود در تقطیع درست ، کلمه ی ” خوش ” بر حسب قرائت و موقعیتش در ترکیب عبارات ( تقابل با کلمه ی بعدی ) جایی دو جزء و در جایی دیگر یک جزء حساب شده است . بطور کلی باید توجه داشت که صامت ها معمولا با مصوت های بعد از خود ( در هجاهائی که با همزه شروع شده اند ) تلفظ می شوند ، یعنی همزه معمولا حذف می شود تا صامت پیش از آن به مصوت بعد از آ« بچسبد :

کاروان شهید رفت از پیش       وان ما رفته گیر و می اندیش  ” رودکی ”

—      ل    —     —     ل     —      ل     —     —     —

کاا       رِ     واا     نی     شَ     هی      دُ    رَف     تــَــز    پی    (ش)

واا      ن ِ     ماا    رَف    ته      گی     رُ     می      اَن       دی   (ش)

در کلمه ی ” از ” ( az?)   صامت همزه حذف شده است تا صامت ” ت ” به مصوت ” آ ” (a)  بچسبد : ” تـــَـــز ” (  taz )

در بخش بعدی در مورد ارکان ( قوالب عروضی ) مطالبی ارائه خواهد شد که در اصل جمع بندی و نتیجه ی آموزش تمام بخش های پیشین می باشد .

به کلیه دوستان و علاقمندان توصیه می کنم قبل از بخش بعد ( بخش پنجم ) مطالب این چهار بخش را به دقت مطالعه و تمرین کنند چراکه در بخش پنجم بسیار استفاده خواهد شد .

مانا باشید . ۱۳۹۲/۰۱/۰۹

——————————————————————————————————————————————————————————————-

(۱) منظور از قوالب عروضی یا ارکان ( که در بخش بعد توضیحات بیشتری در رابطه با آن خواهید خواند ) همان وزن های رایج در اشعار فارسی است . مثلا : ” مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل “

یا ” فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن ” یا ” مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن ” و ….