” به نام خدا “

پس از آشنایی با جدول ارکان مشهور ، در این بخش به اوزان اشعار فارسی خواهیم پرداخت .

اوزان اشعار فارسی

از اجتماع ارکان مختلف ، اوزان گوناگونی پدید می آید . در هیچ وزنی کمتر از دو و بیشتر از چهار رکن وجود ندارد . به عبارت دیگر کوتاه ترین مصراع شعر سنتی فارسی دارای دو رکن و طویل ترین آن دارای چهار رکن است . اگر رکنی در یک مصراع چندبار ( ۲ – ۳ – ۴ ) تکرار شود وزن حاصل را ” متفق الارکان ” و اگر مصراع یک در میان تکرار شود وزن آن را ” متناوب ارکان ” می گویند .چنانکه در بخش قبل هم گفته شد برخی از اوزان در کتب عروض سنتی به ارکان گوناگون رکن بندی شده است که به آن اوزان ” مختلف الارکان ” می گفتندکه اصطلاح ” متناوب الارکان ” مارا دربر می گیرد .

درعروض سنتی برای هریک از اوزان ، اسمی نهاده بودند ، مثلا اوزان مبتنی بر مفاعیلن را ” هــَــز َج ” و اوزان مبتنی بر فاعلاتن را ” ر َ مــَــل ” و اوزان مبتنی بر مستفعلن را ” ر َ جــَــز ” می گفتند .درعروض جدید احتیاجی به حفظ اسامی اوزان نیست و در مواقع لزوم می توان به مرجع و کتب عروض قدیم مراجعه کرد . ( که توصیه نمی شود )

حدود ۳۰۰ وزن در شعر فارسی موجود است . خوش آهنگ ترین و رایج ترین اوزان ، همان هاست که حافظ و مولوی در دیوان خود بکار برده اند .

اینک اوزان اشعار حافظ به ترتیب کثرت استعمال در دیوان او ( به همراه یک بیت نمونه از مطلع شعر )  ذکر می شود :

۱ –  فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن

یاد باد آن که زما وقت سفر یاد نکرد / به وداعی دل غمدیده ی ما شاد نکرد

۲ – مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

تنت به ناز طبیبان نیازمند مباد / وجود نازکت آزرده ی گزند مباد

۳ – مفعول ُ فاعلات ُ مفاعیل ُ فاعلن ( یا = مستفعلن مفاعل ُ مستفعلن فعل / یا = لاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن )

ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش / بیرون کشید باید از این ورطه رخت خویش

۴ – فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی / دل ز تنهایی به جان آمد خدارا همدمی

۵ – مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم / فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم

۶ – مفاعیلن مفاعیلن فعولن

مسلمانان مرا وقتی دلی بود / که با وی گفتمی گر مشکلی بود

۷ – مفعول ُ فاعلاتن مفعول ُ فاعلاتن

با مدعی مگوئید اسرار عشق و مستی / تا بی خبر بمیرد در درد خودپرستی

۸ – مفعول ُ مفاعیل ُ مفاعیل ُ فعولن

دیری است که دلدار پیامی نفرستاد / ننوشت کلامی و سلامی نفرستاد

۹ – فعلاتن مفاعلن فعلن

دردعشقی کشیده ام که مپرس / زهر هجری چشیده ام که مپرس

۱۰ – فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

روز وصل دوستداران یاد باد / یاد باد آن روزگاران یاد باد

۱۱ – مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند / همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند

۱۲ – مفعول ُ مفاعیلن مفعول ُ مفاعیلن

کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد / یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد

۱۳ – فعلات ُ فاعلاتن فعلات ُ فاعلاتن

دل ما به دور رویت ز چمن فراق دارد / که چو سرو پای بند است و چو لاله داغ دارد

۱۴ – مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن

چو آفتاب می از مشرق پیاله برآید / زباغ عارض ساقی هزار لاله برآید

۱۵ – مفعول ُ مفاعلن فعولن

گل بی رخ یار خوش نباشد / بی باده بهار خوش نباشد

۱۶ – فــَــع لــُــن فعولن فــَــع لــُــن فعولن

گر تیغ بارد در کوی آن ماه / گردن نهادیم الحکم لله

۱۷ – مفتعلن فاعلات ُ مفتعلن فــَــع

روشنی طلعت تو ماه ندارد / پیش تو گل رونق گیاه ندارد

۱۸ – مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن 

آن کیست کز روی کرم با من وفاداری کند / برجای بدکاری چومن یک دم نکوکاری کند

۱۹ – مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن

زاهد خلوت نشین دوش به میخانه شد / از سر پیمان برفت ، با سرپیمانه شد

۲۰ – فاعلات ُ مفعولن فاعلات ُ مفعولن

وقت را غنیمت دان آن قدر که بتوانی / حاصل از حیات ای جان این دم است تا دانی

۲۱ – مفتعلن مفتعلن فاعلن

هاتفی از گوشه ی میخانه دوش / گفت ببخشند گنه می بنوش

۲۲ – فعولن فعولن فعولن فعولن 

سلامی چو بوی خوش آشنایی / بدان مردم دیده ی روشنایی

۲۳ – فعولن فعولن فعولن فعل

بیا ساقی آن می که حال آورد / کرامت فزاید کمال آورد ( از مثنوی ” ساقی نامه ” حافظ )

در بخش بعد ، اوزان دیوان مولوی و سپس فهرستی از اوزان کثیرالاستعمال در شعر فارسی را بحضورتان تقدیم خواهم کرد . ضمن آنکه در بخش بعدی تمرینی هم برای خودآزمایی دوستان در نظر گرفته ام .

توضیح : علت تاخیر بوجود آمده در ارائه بخش جدید ” عروض و قافیه ” مشکل سایت و حساب کاربری اینجانب بود که خوشبختانه مرتفع گردید لذا از اینجا از کلیه ی دوستان علاقمند عذرخواهی می کنم .

مانا باشید ۱۳۹۲/۰۲/۰۵