موسیقی سنتی ایران از دستگاهها، ملحقات یا متعلقات و گوشه های موسیقی تشکیل شده است. دستگاه از دو واژی (دست)و (گاه)به معنای مکان، زمان و نغمه تشکیل شده و مانند لغت پهلوی ((دستان)) در موسیقی دوران ساسانی، به نوعی موسیقی که با دست اجرا می شود، اشاره می کند.

دستگاه را به معنای وسیعتر می توان به راژمان (System) تعبیر کرد. چه از این حیث نیز موسیقی ایرانی به راژمان کامل یونانی شباهت دارد که در موسیقی قدیم یونان شامل دستگاههای دورین، فریژین، لیدین و ملحقات آنها مانند هیپودورین و هیپوفریژین و غیره بوده است.

یک دستگاه موسیقی از نظر قالب، قطعه ای کامل است و مانند سونات و سنفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلفی است که با ساز و آواز اجرا می شود.در موسیقی غربی، معمولآ قطعاتی که به وسیله ساز یا ارکستر نواخته می شود با موسیقی آوازی فرق دارد. اما در دستگاه موسیقی ایرانی، آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین آواز(پیش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهای بعدی آواز(تصنیف و رنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمه موسیقی، به آن بستگی دارد.
َ۲- دستگاه همایون (شامل ۱۲ گوشه)

آواز اصفهان (شامل ۱۱ گوشه)

۳ – دستگاه سه گاه (شامل ۱۰ گوشه)

۴ – دستگاه چهار گاه (شامل ۱۰ گوشه)

۵ – دستگاه ماهور (شامل ۲۰ دستگاه)

۶ – دستگاه راست پنجگاه (شامل ۱۴ گوشه)

۷ – دستگاه نوا (شامل ۱۴ گوشه)
ج – پاره ای از ویژگیهای دستگاهها

دستگاه شور را مادر آوازهای موسیقی ایرانی نام نهاده اند، و علت آن هم وجود ملودیهای متنوع مناطق مختلف ایران در این دستگاه می باشد. آوازهای ابوعطا یا دستان عرب، بیات ترک یا بیات زند، آواز دشتی یا چوپانی از ملحقات این دستگاه می باشند.

دستگاه همایون که آواز اصفهان را در بر می گیرد، با دستگاه شور کاملآ متفاوت است.

دستگاههای سه گاه و چهار گاه تا حدودی به یکدیگر شباهت دارند، اما دستگاه ماهور دستگاهی کاملآ متفاوت است، و گام آن با گام بین المللی مطابقت دارد.

دستگاه راست پنجگاه، قدیمی ترین دستگاه موسیقی ایرانی محسوب می شود که شباهت زیادی با دستگاه ماهور دارد.

بطوریکه برخی از بزرگان موسیقی، این دو دستگاه را یکی می دانسته اند، و آخرین دستگاه موسیقی دستگاه نواست که در بعضی قسمتها با دستگاه شور نزدیک می نماید.

تعریف آواز

آواز مجموعه ای از نغمه هاست که با ریتم آزاد، و برخی اوقات با وزن آمیخته با میزان اجرا می گردد. آوازها در اصل قسمتی از دستگاهها می باشند.
تعریف گوشه

در هر دستگاه و آواز تعدادی گوشه با اسامی مختلف به کار می رود. گوشه، جزء کوچکی از موسیقی است که به تنهایی استقلال ندارد، اما هر گوشه به آهنگ خاصّی خوانده و نواخته می شود و نوازنده و خواننده روی این گوشه ها بدیهه نوازی و بدیهه خوانی می کنند.

در ناریخ موسیقی ایران بیش از یک هزار کوشه متداول بوده است که امروزه فقط حدود یکصد و پنجاه گوشه در قالب هفت دستگاه و پنج آواز خوانده و نواخته می شود، و مابقی آنها در رهگذر تاریخ به فراموشی سپرده شده اند.
دستگاه شور، از دستگاه.های موسیقی ایران است.
غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می.خواند در یکی از مایه.های این آواز می.گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده.اند.
در میان دستگاه.های ایرانی شور از همه بزرگ.تر است. زیرا…

دستگاه شور، از دستگاه.های موسیقی ایران است.
غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می.خواند در یکی از مایه.های این آواز می.گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده.اند.
در میان دستگاه.های ایرانی شور از همه بزرگ.تر است. زیرا هر یک از دستگاه.ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی.ست ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتیست که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزء شور محسوب می.شود و هر یک استقلال دارد از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی.
آواز بیات ترک در پرده.های شور نواخته می.شود و جزو ملحقات آن طبقه بندی می.شود، ولی چون از نظر شنوایی حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می.کند، برخی قایل به طبقه بندی آن تحت دستگاه ماهور هستند.
در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب می.آید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب می.آورند.
مایه.ها (متعلقات):

•آواز ابوعطا
•آواز دشتی (دشتستانی)
•آواز افشاری
•آواز بیات ترک – گاه بیات زند نیز برای اشاره به این آواز بکار برده شده.
•آواز بیات کرد – کردِ بیات نیز گفته می.شود.
گوشه.ها:
گوشه.های ردیفی این دستگاه عبارت.اند از:

•درآمد اول
•درآمد دوم
•درآمد سوم: کرشمه
•درآمد چهارم: گوشه ی رهاب
•درآمد پنجم: اوج
•درآمد ششم: ملانازی
•نغمه ی اول
•نغمه ی دوم
•زیرکش سلمک
•ملانازی
•سلمک
•گلریز
•مجلس.افروز
•عزال
•صفا
•بزرگ
•کوچک
•دوبیتی
•خارا
•قجر، فرود
•حزین
•شور پایین دسته
•گوشه ی رهاب
•چهار گوشه
•مقدمه ی گریلی
•رضوی، حزین، .فرود
•شهناز
•قرجه
•شهناز کت (عاشق.کش)
•رنگ اصول
•گریلی
•رنگ شهرآشوب

دستگاه ماهور، یکی از گسترده.ترین دستگاه.های موسیقی ایرانی است و در ردیف.های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد. دستگاه ماهور به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب…

دستگاه ماهور، یکی از گسترده.ترین دستگاه.های موسیقی ایرانی است و در ردیف.های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد. دستگاه ماهور به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می.شود. این دستگاه دارای گوشه.های متنوعی است که با مقام های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می.شود. ناگفته نماند تمام گوشه.ها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می.کنند.
ماهور «دو»:
ماهور دو، ماهوری است که گام آن از دو شروع می.شود. یعنی نت شاهد آن دو می.باشد و در تار وسه تار با کوک «دو-سل-دو-دو» نواخته می.شود. در ماهور دو همه پرده.ها همنام نت.ها هستند یعنی به ترتیب دو – ر – می.– فا – سل – لا – سی – دو. به بیان دیگر ماهور دو همانند گام ماژور دو در موسیقی کلاسیک است.
ماهور «ر»:
برای ویولن و کمانچه معادل آن ماهور «ر» می.باشد که شاهد آن نت «ر» است و نت «دو» نیز دیز می.شود.
گوشه.های اصلی و زیر مجموعه.های آنها:

۱.درآمد: ( نت شاهد آن نت اول گام است یعنی «دو»)
۲.گوشه ی گشایش(داد): (نت شاهد آن نت دوم گام است یعنی «ر»)
۳.گوشه ی شکسته: (نت شاهد آن نت پنجم گام است یعنی «سل»)
۴.گوشه ی دلکش: (نت شاهد آن نت پنجم گام یعنی سل است)
۵.گوشه ی عراق: (نت شاهد آن نت هشتم گام یعنی دو است)
۶.گوشه ی راک: (شاهد و ایست آن نت دو یک اکتاو بالاتر از شاهد و ایست درآمد است)
۷.گوشه ی فیلی: (شاهد آن فاصله درست پنجم بالاتر از درآمد یعنی «سل» می.باشد و ایست آن می کرن که البته درصورت بازگشت به ماهور ایست آن مطابق با ایست ماهور خواهد بود)
گوشه.های ریتمیک:

۱.کرشمه
۲.مجلس افروز
۳.خسروانی
۴.چهار پاره
۵.زنگوله
نام گوشه و رنگ ها:

•درآمد
•کرشمه
•آواز
•مقدمه داد
•داد
•مجلس افروز
•خسروانی
•دلکش
•خاوران
•طرب انگیز
•نیشابورک
•نصیرخوانی – توسی
•چهارپاره – مرادخوانی
•فیلی
•ماهور صغیر
•آذربایجانی
•حصار ماهور – ابل
•زیرافکن
•نیریز
•شکسته
•عراق
•نهیب
•محیر
•آشورآوند
•اصفهانک
•حزین
•زنگوله
•راک هندی
•راک کشمیر
•راک عبداله
•کرشمه راک
•سفیر راک
•رنگ حربی
•رنگ یک چوبه
•رنگ شلخو
•ساقی نامه
•رنگ شهرآشوب

دستگاه همایون، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی.ها و زمزمه.های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه.های این دستگاه…

دستگاه همایون، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی.ها و زمزمه.های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه.های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می.شود.
به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می.رود. مقایسه سایر دستگاه.های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم.جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می.دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.
دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه.های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می.شود.
آثار ارزشمندی از موسیقی ایرانی در سده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شده.اند. «رنگ فرح» از جمله این آثار است.
از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه.های سه.گاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می.کند.
یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتب موسیقی هست آواز اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همایون دانسته.اند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاه همایون است، آواز شوشتری است. فواصل پرده.ها در این دستگاه به صورت زیر است:
سل(بکار).لا(کرن).سی(بکار).دو(ب کار)ر(بکار)می(بمل).می بم(کرن).فا (بکار).
نت شروع این دستگاه به طور معمول «فا» است. البته این دستگاه در کوک.های دیگری با نام.های همایون «دو» و «رِ» نیز نواخته می.شود. در ردیف مرحوم کریمی از شوشتری به عنوان یکی از گوشه.های این دستگاه نام برده شده.است.
آلبوم بیداد محمدرضا شجریان با آهنگ.سازی پرویز مشکاتیان از جمله آهنگ.هایی است که در این دستگاه ساخته شده.است.
گوشه ها:
گوشه.های ردیفی این دستگاه عبارت.اند از:

•چهارمضراب
•درآمد اول
•درآمد دوم: زنگ شتر
•موالیان
•چکاوک
•طرز
•بیداد
•بیداد کت
•نی.داود
•باوی
•سوز و گداز
•ابول چپ
•لیلی و مجنون
•راوندی
•نوروز عرب
•نوروز صبا
•نوروز خارا
•نفیر
•فرنگ و شوشتری گردان
•شوشتری
•جامه.دران
•راز و نیاز
•میگلی
•موالف
•بختیاری با موالف
•عزال
•دناسری
•رنگ فرح