به نام خدا

در دو بخش قبل ( برای مطالعه دو بخش قبلی می توانید به لینک ذیل همین مطلب مراجعه نمایید ) کلیاتی در مورد معانی و تعریف عروض و همچنین تعریف و انواع وزن در زبان های گوناگون خواندید ، در بخش سوم به مبانی وزن شعر فارسی و هجا و املای عروضی خواهیم پرداخت .

چنانکه گفتیم وزن شعر فارسی مبتنی بر توالی های خاصی از هجاهای کوتاه و بلند در یک مصراع و تکرارعین آن توالی درمصراع های دیگر است . بنابراین وزن شعر فارسی مجموعه یی از هجاهای کوتاه و بلند است که با نظم مشخصی پی در پی قرار گرفته باشد .

هر نظم خاص ، وزن خاصی را به ذهن متبادر می کند . پس : شعر فارسی به طور کلی مبتنی بر کمیت ( کوتاه و بلندی ) هجاهاست .

مصوت ها و صامت های زبان فارسی

در فارسی ۶ مصوت داریم :

سه مصوت کوتاه :   ” ـــَ  ”  ( a )  و   ”   ِ  ”  ( e )  و  ”   ـــــُــ  ”  ( o )

سه مصوت بلند :      ”  آ ” ( aa ) و     ”  ای  ” ( i )  و   ”  او  ”  ( u )

بقیه ی اصوات را ” صامت ” می گویند .

هجا یا سیلاب یا بخش

هجای فارسی مجموعه یی از یک مصوت و یک یا دو یا سه صامت است . بنابراین تعداد هجاهای هر کلمه مساوی تعداد مصوت های آن است . یعنی در یک عبارت همان تعداد هجاهست که مصوت هست .هرهجادریک دم و بازدم ادا می شود . در کلمه ی ” آمدم ” سه مصوت وجود دارد . پس ” آمدم ” دارای سه هجاست .

در زبان فارسی شش نوع هجا ( مجموعه ی صامت و مصوت ) وجود دارد ، اما در عروض فارسی فقط سه نوع آن مستعمل است که به آن ها هجای عروضی گویند . یعنی کلمات زبان فارسی در شعر فقط به سه نوع هجا بخش می شود .

هجاهای عروضی ازنظر کمیت بردوگونه اند :  بلند و کوتاه .

هجاهای عروضی بلند عبارتند از :

۱- صامت ( C )+ مصوت کوتاه ( V )+ صامت ( C )   > یعنی (  CVC  ) مانند : دَر ( dar ) – شـِــن (  s`en ) – بــُــن  ( bon )

۲- صامت ( C ) + مصوت بلند ( VV )                       > یعنی  (  CVV ) مانند :  با ( baa ) –  بــو  (  buu ) –  بــی  ( bii )

هجای عروضی کوتاه عبارت است از :

۳- صامت ( C ) + مصوت کوتاه ( V )                       > یعنی  (  CV ) مانند :  نـــه ( na ) –  کــه  (  ke ) –   چـــو ( C`o )

بدین ترتیب هجای بلند عروضی مرکب از سه واک (۱) یا حرف عروضی و هجای کوتاه عروضی مرکب از دو واک یا حرف عروضی است .

املای عروضی یا آوا نویسی (۲)

املای عروضی ، نوشتن کلمات به خطی است که بتوان با آن مقطع اصوات یا هجارابه آسانی تشخیص داد . املای عروضی نگارش دقیق اصوات اعم از صامت و مصوت است . برای این کار می توان ، با اندک تغییر و اضافاتی هم از خط لاتینی استفاده کرد و هم از خط فارسی .

نکاتی در باب املای عروضی

۱- املای عروضی مبتنی بر حروف ملفوظ است نه مکتوب ، یعنی آن چه را که می شنویم ، می نویسیم ، نه آنچه راکه می بینیم و درخط وجوددارد . مثلا درکلمه ی ” دَر ” فتحه ی دال را می نویسیم : dar و در کلمه ی ” خواهَر ” واو معدوله را نادیده می گیریم زیرا به تلفظ در نمی آید : Xaahar ( خاهر ) .

۲- درزبان فارسی هیچ کلمه ای نیست که با مصوت آغاز شود . درکلماتی مانند ” آب ” ، ” اگر ” ، ” این ” ، ” او ” و غیره ( که ظاهرا به نظر می رسد که با مصوت آغاز شده اند ) همواره همزه ای در ابتدا وجود دارد . بدین جهت همزه در زبان فارسی در حکم صامت است :    آب   aab?       اگر agar?        آمد  aamad?        او  uu?

۳- ” ع ” عربی درتلفظ قارسی زبانان درحکم همزه است :   عود  uud?       رعد  ra?d

۴- جز در چهار کلمه ی تو to ، دو ( عدد ) do ، چو  c`o ، و واو عطف   o?  در تلفظ شعری ، واو آخر سایر کلمات از قبیل دو ( فعل امر دویدن ) ، رو ( فعل امر رفتن ) ، جو ، نو و غیره به صورت ترکیب دو حرفی (۳) ow   نوشته می شود (۴) :   dow , row , jow , now

۵- اما واو وسط کلمات گاهی به صورت o تلفظ و نوشته می شود مثل : سوال  So?aal  ، فرات  foraat و گاهی به صورت  ow  مثل  : کوُن  Kown ، فوری  fowrii

۶- در کلمات بسیط فارسی هیچگاه مصوت بلند ”  ای  /  i  ”  قبل از   y    قرار نمی گیرد ، پس کلماتی نظیر گیاه و سیاه را چنین می نویسیم :  seyaah  و geyaah

۷- مصوت های بلند را برطبق قرارداد از این پس دوبار می نویسیم :  آ  aa  /  او  uu  /  ای   ii

زیرا می خواهیم یک قاعده ی ثابت داشته باشیم : هر هجایی که با سه حرف عروضی نوشته شود هجای بلند است : سو   suu  /  را   raa . درواقع امرهم امتداد مصوت بلند کمی بیشتر از دوبرابر امتداد مصوت کوتاه است .

۸- مصوت های بلند بصورت کشیده تلفظ می شوند ، اما اگر قبل از ” نون ” واقع شوند و بعد از نون سکوت یا مکث باشد ( یعنی بعد از آن هیچ حرفی نباشد یا بعد از فاصله یی صامت باشد ) کوتاه تلفظ می شوند و لاجرم یکبار نوشته می شوند . اما اگر بعد از نون ، مصوت باشد تغییری در کمیت مصوت قبل از نون رخ نمی دهد یعنی همچنان بلند تلفظ شده ، دوباره نوشته می شود :

جا     jan   = jaa     جان  =  `janbaxs     جزء اول ” جانبخش ” … اما ….  جانی  jaanii

دی     din   = dii       دین  =  dindaar      جزء اول ” دین دار ” … اما ….  دینی    diinii

خو   xun  = xuu   خون  =   xunbaar       جزء اول ” خون بار ” … اما ….  خون  xuunii

همچنین مصوت خواند یا ماند و نظایر آن ها را بلند تلفظ می کنیم. (۵)

خلاصه ی مطلب اینکه نون گاهی از کمیت مصوت بلند قبل از خود می کاهد. (۶)

در بخش بعدی ( چهارم ) در مورد فایده ی املای عروضی ، تقطیع ، بخش کردن یا تقسیم به هجا و ارکان بحث خواهم کرد .

مانا باشید . ۱۳۹۲/۰۱/۰۸

——————————————————————————————————————————————————————————————-

(۱) واک یا واج کوچکترین واحد آوائی یک زبان است . بدین ترتیب هر صامت و مصوتی یک واک (  Phoneme  ) است .

(۲) Transcription

(۳) به این ترکیب دو حرفی diphtong یا مصوت مرکب یا دوبانگه نیز می گویند .

(۴) واضح است که در کلماتی مانند سو،بو و غیره ، واو همان مصوت بلند u است : buu و suu

(۵) تا بدانی هر که یزدان را بخواند      از همه کار جهان بی کار ماند  ” مولوی “

(۶) قدما در این مورد می گفتند نون گاهی از تقطیع ساقط است .