یک نظر مستانه کردی عاقبت
عقل را دیوانه کردی عاقبت
با غم خود آشنای کردی مرا
از خودم بیگانه کردی عاقبت
در دل من گنج خود کردی نهان
جای در ویرانه کردی عاقبت
سوختی در شمع رویت جان من
چارهٔ پروانه کردی عاقبت
قطرهٔ اشک مرا کردی قبول
قطره را در دانه کردی عاقبت
کردی اندر کلّ موجودات سیر
جان من کاشانه کردی عاقبت
زلف را کردی پریشان خلق را
خان و مان ویرانه کردی عاقبت
مو بمو را جای دلها ساختی
مو بدلها شانه کردی عاقبت
در دهان خلق افکندی مرا
فیض را افسانه کردی عاقبت

فیض کاشانی

ملا محمدمحسن فیض کاشانی (زادهٔ ۱۰۰۷ در کاشان – درگذشتهٔ ۱۰۹۰ هجری قمری در کاشان) (۹۷۷–۱۰۵۸ هجری شمسی)، حکیم فیلسوف، محدث و عارف دوره صفوی و از دانشمندان شیعه است. نام او محمدمحسن مشهور به ملا محسن و تخلص وی فیض بوده‌است.

ملا محمدمحسن شاگرد ملاصدرای شیرازی و داماد بزرگ او بوده‌است. در فقه و اصول و فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر قرآن و شعر و ادب توانا و در تمامی این‌ها و رشته‌های دیگر آثاری از خود به یادگار گذارده‌است.

زندگی:

فیض کاشانی در شهر کاشان زاده شد. خاندان او عموماً از علما و دانشمندان خوشنام کاشان بودند، به ویژه جدش شاه محمود، پدرش شاه مرتضی و برادرانش مولی محمد معروف به نورالدین و مولی عبدالغفور و فرزندان آنها محمدهادی بن نورالدین و محمدمومن عبدالغفور و فرزند خود فیض مولی محمد ملقب به علم‌الهدی همگی دارای مقام عالی دینی بودند که تالیفات و تصنیفات نفیسی داشته‌اند.

وی از دوستان صمیمی آقا حسین خوانساری بوده و در شکل گیری و علاقه فرزند او (جمال‌الدین محمد خوانساری) به علم و دانش نقش بسزایی داشته است.

فیض در قم زندگی می کرد اما وقتی که شنید سید ماجد بحرانی وارد شیراز شده به قصد کسب فیض به آنجا رفت و در آن شهر با دختر ملاصدرا معروف ازدواج نموده و لقب فیض را نیز از او گرفت.

وفات فیض به سال ۱۰۹۰ هجری قمری اتفاق افتاده و مدفن او در کاشان در مقبره‌ای به نام کرامت یا کرامات واقع است.

اساتید:

ملاصدرای شیرازی
ابوعلی جمال‌الدین بحرانی

شاگردان

فیض در طول زندگی خود شاگردان متعددی داشته که گروهی از آنان، خود از علما و دانشمندان بزرگ محسوب می‌شوند و از آن دست می‌توان مولی ابوالحسن شریف فتونی عاملی اصفهانی نویسنده تفسیر مرآت الانوار و علامه مجلسی صاحب بحارالانوار و سید نعمت‌الله جزایری نویسنده انوارالنعمانیه را نام برد که از او اجازه روایت داشته‌اند.[۱]

آثار فیض:

سراج السالکین

سراج السالکین، منتخب مثنوی معنوی

صافی

تفسیر صافی

المحجه البیضا

این اثر در واقع تهذیب احیاء علوم‌الدین غزالی است و حذف احادیث جعلی و خلاف مذهب امامیه. نام کتاب را احیاء الاحیا و یا تهذیب الاحیا هم می‌گویند.

شوق مهدی

شوق مهدی اثری منظوم از فیض کاشانی است که در اقتباس از دیوان حافظ و در خطاب به امام زمان است. خود می‌گوید:

«چنین گوید مؤلف این کلمات و ناظم این ابیات محسن بن مرتضی الملقب به فیض که مرا در عنفوان شباب، شور محبت امام زمان و بقیهٔ خلفای رحمان، قائم عترت و مهدی امت سلام الله علیه و علی آبائه در سر افتاد و شوقی عظیم به لقای کریم او در دل پدید آمد. نه تن را به مقصود راهی و نه جان را از صبر پناهی. به خاطر رسید که کاش کلمه‌ای چند موزون در وصف اشتیاق بودی و مضمونی چند منظوم در شرح فراق رو نمودی تا گاهی به انشاد{=خواندن} آن زنگ غبار از دل زدودی.»

او در ادامه می‌گوید که اشعار بسی از شعرا را دیدم و هیچ شعری را همچون اشعار مرحوم حافظ شیرازی- قدس الله سره و رحمه الله علیه- شایسته اقتباس و متابعت ندیدم؛ لذا فیض کاشانی با توجه به اشعار حافظ دفتر شعری ترتیب می‌دهد و نام آن را «شوق مهدی» می‌نهد. چون هدف فیض یافتن اشعار جانسوز در وصف محبوب است هیچ ابائی ندارد که در یک غزل اکثر اشعار یک غزل مرحوم حافظ شیرازی را بیاورد. البته این به معنی سرقت ادبی نیست از باب توارد هم نیست. از جهت اقتباس و تضمین و بعضاً جواب است. دیوان شوق مهدی توسط انتشارات انصاریان قم به تصحیح علی دوانی چندین بار منتشر شده است.

علم الیقین
عین الیقین
دیوان اشعار

آثاردیگرش

صافی، شافی، محجه، نخبه، ندبه، مکاتیب، مفاتیح، تفاسیر، سفینه البحار، منهاج النجاه، ابواب الجنان، علم الیقین، عین الیقین، حق‌الیقین، جلاء العیون، جلاء القلوب، قره الاصول، شراب طهور، اصول عقاید، اصول اصلیه، بشاره الشیعه، معتصم الشیعه، توحید، تنویر، تشریح، شرائط الایمان، خلاصه الاذکار، اخوان الصفا، شوق مهدی، دهر آشوب، دفع بلیات، رفع آفات، معیار ساعات، موارد مختلف، لب حسنات، وسیله ابتهال، منتخب فتوحات، منتخب غزلیات، منتخب اوراد، ترجمه طهاره، ترجمه صلاه، ترجمه زکوه، ترجمه حج… ، شهاب ثاقب، فهرست علوم، معارف اصول، تعیین حقوق، حقایق و اسرار دین، ثنای معصومین، حقیقت علم و علما، شرح صحیفه سجادیه، رساله ثبوت ولایت، اختلاف مذاهب، تعیین حق، غزلیات، مسمیات، مثنویات، جبر و تفویض، جبر و اختیار، عوامل ملا محسن، اجوبه مسائل، لئآلی، حواشی و ده‌ها کتاب دیگر.

نمونه شعر

بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم باشیم انیس جان غم‌فرسوده بیمار هم باشیم
شب آید، شمع هم گردیم و بهر یکدگر سوزیم شود چون روز، دست و پای هم، در کار هم باشیم
یکی گردیم، در گفتار و در کردار و در رفتار زبان و دست و پا یک کرده، خدمتگار هم باشیم
نمی‌بینم به‌جز تو همدمی، ای «فیض»، در عالم بیا، دمساز هم، گنجینه اسرار هم باشیم

دیوان اشعار «ملامحسن فیض کاشانی» پس از پیروزی انقلاب اسلامی با نشر سروده‌های منتشر نشده وی توسط یکی از نوادگان خلفش «مصطفی فیضی» که ادیبی فرهیخته و محققی توانا بود به دوسه برابر قبل افزایش یافت. مرحوم مصطفی فیضی در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی سالها ریاست اداره فرهنگ و هنر کاشان و همچنین مدیریت انجمن ادبی صبای این شهر را بر عهده داشت.

در منزل ایشان کتابهایی مخطوط از ملاصدرا و ملا محسن فیض وجود داشت. همچنین عصایی آبنوس جزو عتیقه جات منزلش وجود داشت که از آن ملا محسن فیض بود. مصطفی فیضی در سال ۱۳۸۰ شمسی دیده از جهان فروبست و در جوار جدش در مقبره فیض به خاک سپرده شد. (عباس خوش عمل کاشانی).