تلفظ صحیح " سراییدن "

NastaliqOnlineبسمه تعالی
امروزه مردم در گفتگوی رسمی، بسیاری از واژه ها را متفاوت از یکدیگر تلفظ می کنند . از سوی دیگر مجریان برنامه های صدا و سیما برخی واژه ها را متفاوت از مردم تلفط می کنند و این شبهه را بوجود می آورند که تلفظ اغلب یا همه ی مردم نادرست یا عامیانه است . در موارد متعدد ، فرهنگهای لغت هم تلفظ مردم را ضبط نکرده اند ؛ بلکه تلفظ قدیمی واژه یا یا تلفظ اصلی آن در زبان مبدا را ثبت کرده اند . اختلاف تلفظ سخن گویان در یک جامعه ی زبانی پدیده ای طبیعی است و در اغلب زبانهای جهان نیز دیده می شود.
در زبان فارسی نیز اختلاف در تلفظ برخی واژه ها یا تغییر تدریجی برخی تلفظ ها ، امری طبیعی و بدیهی است . مثلا واژه ی « اجتماع » به صورت اصلی اش در زبان عربی ، به ندرت تلفظ می شود و اغلب مردم تلفظ های « اژتما» ، « اشتما » ، «اجتما» و غیره را بکار می برند با اینهمه ، اختلال در معنی بوجود نمی آید و همه ی این تلفظ ها گونه های مختلف تلفظ یک « واژه » شمرده می شوند.
مثال دیگر تفاوت تلفظ در حروف « غ» و « ق » می باشد که مردم واژگان دارای این حروف را به صورتهای مختلف بکار می برند و این اختلاف تلفظ در موارد متعدد به اختلاف در نگارش نیز منجر شده است . مثلا قوری/ غوری ؛ آقا / آغا ؛ قدغن / غدغن . اما بحث « اختلاف تلفظ واژگان » در مقاله حاضر ، با تکیه بر اختلاف تلفظ در نخستین هجای واژگان فارسی است و البته واژگانی در نظر گرفته شده اند که در نخستین هجای آنها ، گاهی مصوت کوتاه ( a ) به کار می رود و گاهی مصوت کوتاه ( e ) مانند : سَماع / سِماع ؛ حَماسه / حِماسه ؛ پَژوهش / پِژوهش ؛ فِراغت / فَراغت ؛ عَدالت / عِدالت و بی شمار مثال دیگر از تفاوت تلفظ در هجای نخستین که معنی کلمه را تغییر نمی دهد .
تمامی کلمه های زیر نیز ازین دست هستند که هم با فتحه و هم با کسره در نخستین هجای کلمه تلفظ می شوند : فراغت ، کسالت ، حماسه ، رشادت ،نمایش ، رفیق ، رسانه ، گرایش ، شریک ، شفاعت ، کثرت ، سکته ، فساد ، تریاک ، ثروات ، کسی ، حماقت ، قرابت ، زمین ، نهاد ، شنید ، ترکید ، جهاد ، نزاکت ، قداست ، عطر ، فراست ، رعایت و … اما از بین کلمات بالا نمایش به هر سه صورت تلفظ می شود : نَمایش ، نِمایش ، نُمایش که از مصدر نمودن به معنی نشان دادن می باشد که خود کلمه نمودن نیز به دو صورت نِمودن و نُمودن بکار می رود .
بنابراین نتیجه می گیریم که در زبان فارسی کلمات بسیاری هستند که در بین مردم به اختلاف تلفظ دچار شده اند و اینکه کدام یک درست و کدام نادرست است و کدامیک بر مبنای مصدر کلمه اصلی است و کدامیک رواج یافته بر اثر کثرت استعمال ، در حوصله این مقاله نمی گنجد . اما یکی دیگر از کلماتی که اختلاف در تلفظ هجای نخستین دارد و باعث این مقاله است کلمه « سَراییدن » یا « سُراییدن » می باشد که در کلماتی مانند چکامه سرا ، دستان سرا ، ترانه سرا ، غزلسرا و … بکار می رود واژه ترانه سرا در تداول ، به دو صورت ترانه سَرا و ترانه سُرا بکار می رود .

برخی از کسانی که از صورت ترانه سُرا استفاده می کنند ، مدعی می شوند که سَرا پسوند مکان است نظیر آنچه در کاروان سَرا و مهمان سَرا و … می بینیم ازین رو استفاده از ترانه سَرا را غلط می دانند . بسیاری از واژگان در هر دوره بر خلاف آنچه گذشتگان بکار برده بودند تلفظ شده اند. این اعمال تغییرات در تلفظ واژگان ، اغلب در راستای تسهیل در بکار گیری آنان است و این موید این است که صرف ثبت یک لغت در یک لغتنامه ، نمیتواند مردمی که بدان زبان گفتگو می کنند را وادار به رعایت آن تلفظ کند. در واقع این لغت نامه نویسان هستند که آنچه مردم به کار می برند را گرد آوری می کنند ، و بنابراین نیست که مردم خود را ملزم به پیروی از لغتنامه ها بدانند.. نکته مهم دیگر این است که گرچه در باب برخی وجوه زبان ، تنوع، یکی از نشانه ای توانمندی هر زبان است ، اما در باب بسیاری از وجوه زبان نیز ، به کارگیری های متشتت و بی قاعده ، نمیتواند در راستای هدف اصلی زبان که همانا برقراری ارتباط است ، باشد.
اینکه هر واژه را هرکس به هر روش که می پسندد تلفظ کند ، طلعا در برقراری ارتباط خلل ایجاد خواهد کرد. از طرف دیگر همواره قدری اشتباه در لغتنامه ها وجود دارد . گرچه اشتباهات لغتنامه های معتبر ، معمولا به نسبت حجم اطلاعاتی که در خود گنجانده اند واقعا ناچیز بحساب می آید ، با اینهمه ، اغلب معتقدند که معتبرترین تلفظ ها ، لغتنامه ها هستند طبق تحقیقی که بنده کردم در این باره اطلاعات علمی و دقیقی در دست نیست و شاید همین نبود این بحث جایی باشد برای مقاله ای جامع تر و علمی تر . اما آنچه که در حد وسع سواد خودم بر اساس مطالعه فرهنگ لغتها به دست آوردم خدمت دوستان هم ارایه می دهم امید وارم مثمر ثمر واقع شود .

برای این منظور ، پیش از آنکه سر وقت لغتنامه های معتبر برویم این نکته را هم عرض کنم که لغتنامه های دهخدا و فرهنگ فارسی معین ، لغتنامه هایی نسبتا قدیمی هستند و « فرهنگ بزرگ فارسی » لغتنامه ای ۸ جلدی و جدید است که چاپ نخست آن مربوط به زمستان ۱۳۸۱ است و تلفظ های رایج و جدید را نیز منظور کرده است .

در فرهنگ لغت دهخدا این کلمه بصورت « سَرا» آمده است لغتنامه علامه دهخدا : ترانه سَرا : ترانه ساز ، آهنگ ساختن ، آواز خواندن ، نغمه برداشتن سَرا : سَراینده و بر این کلمه شاهدی از نظامی و سعدی می آورد که : نشاندند مطرب به هر برزنی // اغانی سَرایی و بر بط زنی ( نظامی ) ستایش سَرایان نه یار تو اند // نکوهش کنان دوستدار تو اند ( سعدی ) سَرای : سخن گوی و حرف زن و شاعر و قصه خوان باشد لیکن در این دوجا بدون ترکیب گفته نمی شود . همچون مدحت سَرای و سخن سَرای ترکیبهای دیگر : آفرین سَرای ، افسانه سَرای ، ترانه سَرای ، چامه سَرای ، سرود سَرای ، داستان سَرای به معانی خوانندگی و سَراییدن غزل سَرا : آنکه غزل سراید ، غزلگو ، غرلخوان ، غزل پرداز و بر این کلمه سه شاهد می آورد که یکی را باید به دیده شک نگریست : گر پیشه کنم غزل سَرایی // او پیش نهد دغل دَرایی (نظامی ) مجنون زمشقت جدایی // کردی همه شب غزل سَرایی ( نظامی ) در این بیت از نظامی گنجوی ، طبق نکته علامه دهخدا « جُدایی » با « سَرایی » قافیه گرفته شده است که باید کمی با سخت گیری بررسی شود چون « سُرایی » از نظر تلفظ و زیبایی شناسی و حتی تلفظ موسیقایی کلمه ، مقبول تر از « سَرایی » هستش به دلیل هم قافیه بودنش با کلمه « جُدایی » . غزل سَرایی ناهید صرفه ای نبرد // در آن مقام که حافظ بر آورد آواز ( حافظ)

فرهنگ فارسی دکتر معین : سَرای : سراینده ، و معمولا بصورت ترکیبی بکار میرود مانند چکامه سرا و نغمه سرا سَرایه : سراییدن ، سرودن ، عمل سرودن ، آواز دسته جمعی ، کُر سَراییدن : سرایش =» سرودن ( سَرایید ، سَراید ، خواهد سَرایید ) سَرا : در ترکیب به معنی سراینده فرهنگ عمید : سَرا : سرود خواندن ، آواز خواندن ، شعر خواندن ، شعر گفتن پرده سَرا : نغمه سرای ، نغمه خوان چامه سَرا و چکامه سَرا : آواز خوان و شاعر

فرهنگ بزرگ جامع سیاح : تنها تلفظ سَراییدن را بکار برده است

فرهنگ سخن حسن انوری هر دو صورت کلمه را صحیح می داند و آن را به هر دو صورت به کار برده است .

فرهنگ بزرگ سخن : ترانه سَرا / ترانه سُرا داستان سَرا / داستان سُرا سَرای / سُرای سَرایش / سُرایش سَراینده / سُراینده سَراییدن / سُراییدن غزلسَرا / غزلسُرا با استناد به توضیحات مرتبط با آوا نمایی فرهنگ بزرگ سخن ، در ابتدای این مجموعه هشت جلدی ، تلفظ واژگان به صورت ( ترانه سَرا ، داستان سَرا ، سَرا ، سَرایان ، و غزلسَرا به نسبت تلفظ واژگان به صورت ترانه سُرا ، داستان سُرا ، سُرایان و غزلسُرا ) رواج بیشتری دارند . در دیگر سو، تلفظ واژگان به صورت ( سُرایش ، سُرایندگی ، سُراینده ، سُراییدن ) به نسبت واژگان به صورت ( سَرایش ، سَرایندگی ، سَراینده ، سَراییدن ) رواج بیشتری دارند.

آنچه از بررسی لغتنامه دهخدا منتج می شود این است که تلفظ حرف س در این واژگان همراه با فتحه بوده است و آنچه مراجعه به فرهنگ فارسی دکتر محمد معین به دست می دهد این است که حرف س در برخی ازین واژگان در قدیم با ضمه همراه بوده است اما لغتنامه جدید فرهنگ فارسی سخن جکایت از آن دارد که این دسته از واژگان به هر دوصورت تلفظ می شوند ولی برخی ازین تلفظ ها رواج بیشتر و برخی رواج کمتری دارند.

منابع : لغتنامه علامه دهخدا ، فرهنگ فارسی دکتر محمد معین ، فرهنگ عمید ، فرهنگ جامع سیاح ، فرهنگ بزرگ سخن دکتر حسن انوری ، مقاله دکتر عبدالامیر چنار استاد دانشگاه شهید بهشتی پژوهش نامه ی علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی ، شماره ۵۸

تهیه کننده : خانم مهیا غلامی (کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی ) – آبان ۱۳۹۴

https://www.academytaraneh.com/97145کپی شد!
9119
۲
۳